مشخصات وخواص گیاهان داروئی

پنیرک

به فارسی به طور کلی انواع آن را «پنیرک» و در شیراز «خطمی کوچک» و «نان کلاغ» و در گیلان «پین دیره» و در کتب طب سنتی انواع آن را با نامهای «خبازی» ، «خیرو» و «ملوخیا» ذکر می کنند. به هندی نیز برخی گونه های آن را پنیرک و برخی گونه را «خبازی» و «خباجی» می نامند. به فرانسوی به طور کلی انواع آن را Framageon و Mauve و به انگلیسی Mallow گویند. این گیاه دارای دو نوع دارویی عمده است که در ایران نیز می رویند نوع کبیر و نوع صغیر.

1. پنیرک کبیر

این گونه را به فارسی «پنیرک» گویند و در کتب طب سنتی آن را با نام «خطمی» ذکر می کنند به فرانسوی به طور کلی Framageon و Fausse guimauve و نوع کبیر را Grande mauve و Mauve sauvage و به انگلیسی High mallow و Common mallow گفته می شود. گیاهی است از خانوادة Malvaceae نام علمی آن Malva sylvestis L می باشد. این نوع کبیر را به هندی «گل خیر» و به اردو «خباجی» و در برخی از مناطق هند «خطمی» می نامند.

مشخصات

پنیرک گیاهی است علفی پایا یا دو ساله بلندی آن 80-40 سانتی متر. برگها متناوب با دمبرگ بلند و با بریدگی عمیق که برگ را به 7-5 قسمت تقسیم می کند. گلهای آن درشت و در ماههای اردیبهشت تا تیرماه به رنگ قرمز مایل به بنفش ظاهر می شود. ریشة آن عمودی کمی ضخیم گوشتدار سفید رنگ و ساقة آن پوشدهاز کرک است. تخمدان آزاد مدور دارای خانه های متعدد و میوة آن کپسول گرد و مدور است که در خانه های متعدد و مشخص آن در هر خانه یک دانه قرار دارد. این گیاه در ایران می روید. واریته ای از این گیاه به نام Malva sylvestris var mauritiana Boiss (L) که مترادف آن M.mautitiana L نیز گفته شده است، در ایران می روید و در نواحی البرز، کرج، کن، بیلغان و در آذربایجان نزدیک تبریز و در خوی در قراچال و در کوههای گرد، در اراک، در خراسان در کوپه داغ، قوچان و بین تربت حیدریه و اسدآباد مشهد و در جنوب در شیراز، در کرمان و بلوچستان دیده شده است.

2. پنیرک صغیر

به فارسی «پنیرک» ، در شیراز «خطمی کوچک» و در کتب طب سنتی «خبازی» و «خیرو» گفته می شود. به هندی نیز خبازی می نامند. به فرانسوی La mauve a feuilles vondes و Petite mauve و به انگلیسی Mallow نامند. گیاهی است از خانوادة Malvaceae نام علمی آن Malva rotundifolia L می باشد.

مشخصات

پنیرک صغیر از نظر ارتفاع، برگ و گل در تمام قسمتها کوچکتر از پنیرک کبیر است. بلندی آن در حدود یک وجب و حداکثر تا 5/0 متر است. برگهای آن گرد گلهای آن سفید یا رگه های قرمز یا قرمز شرابی است. این گیاه نیز در اغلب مناطق ایران می روید از جمله در دامنه های البرز، اطراف تهران، هفت حوض، و در مناطق شمال ایران، اطراف گیلان، آستارا و در آذربایجان و دلیجان و نزدیک تبریز و در خوی و در مناطق مرکزی ایران در اصفهان، در سمنان، اراک و در خراسان در قوچان، کوپه داغ و در جوب جزیرة قشم و بندرعباس و کرمان و بلوچستان به طور خودرو دیده می شود.

تکثیر پنیرکها از طریق کاشت بذر آن صورت می گیرد و بذر را در اوایل بهار می کارند و ممکن است در پاییز در خزانه کاشته و در بهار به مزرعه منتقل نمود.

گلهای پنیرک را برای مصارف دارویی باید در دوران شکوفه و قبل از باز شدن کامل یعنی در اواخر بهار و اوایل تابستان برداشت کرد و در سایه خشک نمود و ریشة پنیرک در پاییز از خاک بیرون آورده شود و تمیز وخشک گردد و برگهای پنیرک در ماههای خرداد و تیر برداشت شده و در سایه خشک می شود. چون پنیرک در حد وسیعی به طور خودرو می روید پرورش آن چندان معمول نیست.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای پنیرک کبیر تانن یافت می شود و به علاوه در برگها در حدود 018/0 درصد یک مادة فعال وجود دارد که محرک عضلات صاف رحم و روده ها می باشد [G.I.M.P] . طبق گزارش دیگری در گل پنیرک مقدار کمی مادة رنگی به نام مالوین یافت می شود که در اثر هیدرولیز به گلوکز و مالوی نین تجزیه می شود. در تمام اندام گیاه مقدار قابل ملاحظه ای درحدود 50-15 درصد لعاب وجود دارد و مطالعات دیگر ینشان می دهد که لعاب گلهای پنیرک شامل مواد ال – آربینوز ، ال – رامنوز ، دی – گالاکتوزرونیک اسید و ... می باشد ]اختر دزی یف & کولف[. در برگهای پنیرک نیز مقدار زیادی لعاب وجود دارد که در آن ویتامینهای A، ،  و C مشخص شده است و لعاب آن اثر نرم کنندة مدفوع را در روده های بزرگ دارد.

خواص – کاربرد

در هند از گیاه پنیرک به عنوان داروی لعابدار نرم کننده و خنک کننده استفاده می شود و در موارد ناراحتی های غشاهای مخاطی مجاری ریه و مجاری مثانه و ادرار تجویز میشود. به شکل ضماد نیز در استعمال خارجی برای رفع التهابهای پوست کاربرد دارد. در مناطق مختلف خاور دور از برگها و گلهای پنیرک که دارای لعاب فراوان است برای نرم کردن سینه و به صورت غرغره برای شست و شوی دهان مصرف می کنند ]اپهوف[ . دارویی برای معالجة برونشیت و ورم حلق و گلو می باشد ]هاو[. به علاوه مدر است و برای معده و طحال نافع می باشد ]ایشی دویا[. 30 گرم برگ خشک پنیرک در یک لیتر آب می جوشانند و به عنوان نرم کننده و مسکن می خورند.

حکمای طب سنتی در اغلب مدارک و اسناد، پنیرک و خطمی را فروعی از یک نبات می دانند. مثلاً در بعضی اسناد آمده است که خبازی دو نوع دارد؛ نوع کبیر و نوع صغیر. نوع کبیر آن را خطمی می نامند و نوع صغیر را پنیرک یا خبازی گویند. و برای پنیرک نیز دو قسمت قایل اند پنیرک کبیرو پنیرک صغیر که هر دو گونه فوقاً شرح داده شده است.

از نظر طبیعت پنیرک طبق رأی حکمای طب سنتی کمی سرد و تر است وعده ای آن را معتدل می دانند و در مورد خواص آن معتقدند که پنیرک اعتدال دهنده و ملین است. اخلاط غلیظه را رقیق و اخلاط خیلی رقیق را معتدل می نماید. انسداد مجاری کبد را باز می کندو موجب ازدیاد ترشح ادرار و شیر می شود. ضماد ساییدة برگ آن برای شکستگی اعضا و تحلیل رومخهای گرم و گزیدن زنبور مفیداست. اگر با روغن زیتون مخلوط و تهیه شود برای سوختگی آتش و باد سرخ و گزیدن عقرب نافع است. خوردن دم کردة شاخه و برگ آن با شکر برای سرفه و رفع خشونت صدا که ناشی از اررت و خشکی باشد و همچنین برای یرقان،  شکم روش و سوزش مجرای ادرار مفید است

. تخم آن برای معده های ضعیف مضر است برای رفع عوارض تخم آن باید از رب میوه یا کمپوت میوه استفاده کرد. مقدار خوراک از تخم آن تا 20 گرم است. خوردن دم کردة گل پنیرک برای زخم کلیه و مثانه نافع است و اگر از سر شاخه های گلدار آن استفاده شود برای در روده و مثانه مفیداست.

دم کردة گل پنیرک: 10 گرم گل پنیرک را در 1 لیتر آب جوش دم کرده و صاف نمایند و به عنوان نرم کننده سینه و سایر خواص آن به تدریج فنجان فنجان بیاشامند.

گونه های زینتی پنیرک نیز وجود دارد که از نظر زیبایی کاشته می شود نظیر La mauve musquee که نام علمی آن Malva muschata می باشد. گیاهی است پایا و چند ساله به بلندی 60-20 سانتی متر. گلهای آن صورتی یا سفید و زیبا که در تابستان ظاهر می شود و برگهای معطری دارد که بوی مشک می دهد. از نظر دارویی مورد توجه نمی باشد.